Debut 1900, los purmèrs modèles vertadèrament utilizables per musicians qu’èran limitats a ua sola arrengada melodica a man dreta e quate baishas a man esquèrra (Quin te va l'aulhada). Aqueths precursors que son diatonics, mot qui de costuma e pòt remandar duas nocions distintas : la lor gama qu’ei limitada (en « Dò » que seré la de las tòcas blancas deu piano) e que son bi-sonòrs, la medisha tòca que balha duas nòtas diferentas.Com aquesta gama ne permet pas tostemps de jogar lo repertòri tau com ei, los musicians que simplifican las melodias tròp complèxas e que’s limitan a un acompanhament armonic minimau. D’un aute costat qu’an un jòc en tirar-possar, ligat au caractèr bisonòr, qui impausa ua ritmica qui lo caractèr pro « masclut » e hè patir lo bohader de carton.
Ua produccion industriau
Instrument de musica copadís, melodicament limitat, dab la cadéncia un drin « regde »… aqueste acordeon que se’n ved a còps tad agradar. « Musica de pòrcs per har dançar las trujas ! » ce disèva a la fin deu sègle XIXau un vielh pastor lanés citat per F. Arnaudin. Eth medish qu’arcastava l’instrument de préner drin a drin la plaça deus instruments indigènas qui l’usatge « …contunha d’aulhors mei o mensh en quauquas localitats on n’ei pas enqüèra entrat lo desolant, l'odiós, lo pèc acordeon,[…],aquera atròça maquina importada de nau… e qui entenem adara a gemicar au lindau de cada ostau e en tots los bals… ». B’èm aquiu luenh deus Salons parisencs !
Un tau arcuelh que seré podut estar fatau, d’autant que l’instrument e demora hòrt incomplèt e subertot chic solide, mes los hasedors d’acordeons que’u saben adaptar aus besonhs deus musicians e a las mòdas navèras. Lo son mòde de foncionament, hòrt mecanic, que facilita la mesa en plaça d’ua produccion industriau qui’s desvolopa au briu deu sègle XIXau, e quauques màgers país europèus com França, Alemanha, Italia o Soïssa que’s desparteishen lo mercat. Los purmèrs acordeons utilizats en Aquitània qu’èran d’aulhors sovent alemands o italians. De cap a 1900, los fabricants que perpausan sus catalògue ua gama impressionanta d’instruments qui va de la joguina peus mainatges au géncer modèle professionau e qui lo prètz rasonable, pr’amor de la lor fabricacion industriau en seria, e’us permet de concurrenciar ad aise los instruments mestieraus. Atau, un acordeon diatonic alemand de tria, ua arrengada-8 tòcas, que còsta entre 8 e 10 liuras quan boha e còsta, en mejana 15 liuras e ua sonsaina Pimpard plata 70 liuras. Lèu los fabricants francés que tornan préner aqueth comèrce, Dedenis de Briva la Galharda puish Maugein de Tulla, qui los acordeons vaden hèra famós entre las duas guèrras. Solides, de bona qualitat, que benefician en mei d’un sistèma hòrt competitiu de venta per correspondéncia e de distribucion per la pòsta o lo camin de hèr.
Mei anar mei solide, tostemps acordat, poderós, l’acordeon qu’ei de bon carrejar e de bon crompar, l’adjoncion d’ua dusau arrengada melodica que permet un jòc « crotzat » mei anant qui traduseish miélher la cadéncia de las danças e las soas ueit baishas que melhoran las soas capacitats armonicas (Hilhas n'aimis pas tan los òmis). L’evolucion deus mòdes e deu repertòri au briu deu temps ne pausa pas nat problèma a un instrument qui l’organologia e segueish aqueths cambiaments. Atau que s’enriqueish d’ua tresau arrengada melodica, las baishas que’s multiplican, en passar de ueit a dotze… (Congò)
Au service de la dança
Ne seré pas juste de limitar l’escaduda de l’acordeon a la soa sola capacitat a cambiar. Dab la fòrma diatonica de duas arrengadas, 8 o 12 baishas, l’acordeon qu’ei vadut ua maquina tà har dançar de las formidablas qui pòt reprodusir de plan totas las cadéncias, de la borrèia (Borréia 1) (Borréia 2) au rondèu (Las coconairas), deu congò (Congò) aus sauts bearnés (Gavòta), shens desbrombar le País Basco on los dançaires e virolejan au son deu trikitixa. De mei la sonoritat redona de l’acordeon que’s marida plan dab tots los instruments, tradicionaus o mei recents, qui s’aconsian ad eth : chabreta en Peirigòrd, boha en las Lanas, flabutas e tamborins (Aussau) en Bearn, un drin pertot dab la sonsaina (Ai vi la bergièra) o lo vriolon (L'aiga de ròsa) e, mei tard, la clarineta, lo saxofòne...
Entre las duas guèrras las danças tradicionaus que vaden minoritàrias en los repertòris deus bals e aquesta rompedura qu’ajuda los musicians tà har un saut decisiu. Au tradicionau diatonic que s’estiman mei adara un acordeon dab las tòcas uni-sonòras (tirar-possar : medisha nòta), dab baishas de las multiplas e qui las tòcas melodicas e hèn totas las nòtas de la gama, qu’ei l’arribada en los bals de l’acordeon.
L'acordeon cromatic
Aquesta causida n’ei pas shens trebuc, lo « cromatic », hòrt mei pesuc e empachiu que non pas lo petit diatonic, qu’a un jòc hòrt anant qui marca mau la « cadéncia » e aquera necessitat ritmica que possa grops a’s formar. Atau, en las annadas 1930, lo jogaire d’acordeon cromatic que s’adjunh un trucaire qui la timbala, lo « jazz », ei completada d’ua cimbala e d’ua caisha clara. Qu’ei l’espelida de gropets qui lo nom, dessenhat dab grandor sus la pèth de la timbala, e compòrta a tot còp lo mot « jazz ». Timbala e acordeon cromatic que son d’aulhors en bona plaça sus totas las fòtos de las noças o deus bals d’aqueth temps on jogavan autant paso dobles, marchas, valsas com rondèus o sauts bearnés… segon los parçans. Simbèu de modernitat, l’acordeon qu’intervien d’ara enlà en totas las hèstas, deu mei modèste deus maridatges dinc aus màgers bals deu 14 de julhet, e quitament en los espectacles deus grops folclorics !
Varietat de causida, finicion industriau, prètz concurrenciau, shens desbrombar l’evolucion deu repertòri en·hortit per un efèit de mòda, l’acordeon, instrument multifòrme, que seduseish mei anar mei musicians e que remplaça drin a drin los instruments tradicionaus. Aqueste fenomèn musicau, de contunh pendent la purmèra mieitat deu sègle XXau, que passa largament lo sol encastre aquitan.
